Henryk Wieniawski – „Legenda”, Op. 17 (1859)

Henryk Wieniawski napisał „Legendę”, kiedy rodzice jego wybranki Isabelli Hampton nie zgodzili się na ich zaręczyny. Melancholijne dzieło, przepojone tęsknotą, bólem i liryczną miłością, zdołało zmiękczyć serca teściów i para pobrała się rok później. „Legenda” należy do najsłynniejszych utworów Wieniawskiego oraz reprezentuje gatunek liryki instrumentalnej popularny wśród kompozytorów XIX wieku. Będąc utworem przyjaznym w odbiorze a jednocześnie obdarzonym dużym ładunkiem emocjonalnym, potrafi przemawiać do szerokiego grona słuchaczy. Mimo że w warstwie technicznej nie jest bardzo wymagająca, to bogactwo jej melodii sprawia, że stanowi przedmiot zainteresowania wielu wirtuozów skrzypiec. Ta typowa miniatura romantyczna o trójczłonowej budowie ABA w całości podporządkowana jest założeniom wyrazowym. Jej cechy charakterystyczne to: prosta budowa, jednoznaczna harmonika, molowa tonacja, śpiewna melodia, balladowa nastrojowość, stopniowanie napięcia, ekspresyjność i bogate brzmienie skrzypiec, któremu wtóruje melancholijny szept fortepianu. „Legendę” określa się także jako przynależną do nurtu tzw. ballady salonowej. 

HENRYK WIENIAWSKI (1835-1880)
Polski kompozytor i jeden z największych wirtuozów skrzypiec XIX wieku, przez współczesnych uznawany za drugie wcielenie Paganiniego. Urodzony w Lublinie w rodzinie o tradycjach humanistycznych i muzycznych. W domu Wieniawskich odbywają się koncerty, spotkania literackie, dyskusje. Naukę rozpoczyna w wieku 5 lat, dwa lata później występuje po raz pierwszy jako solista. Następnie zostaje przyjęty w drodze wyjątku do Paryskiego Konserwatorium – ma bowiem dopiero 8 lat – a jego nauczycielem zostaje znakomity pedagog Joseph Lambert Massart, który poświęca młodemu skrzypkowi szczególną uwagę. W dzienniku Konserwatorium odnajdujemy notatkę: „W skrzypcowej klasie specjalnej Massarta najpiękniejsze nadzieje rokuje młody Wieniawski w wieku 10 lat i 4 miesięcy”. W roku 1846 wygrywa bezapelacyjnie egzamin konkursowy, zostając najmłodszym absolwentem w dziejach uczelni. Ma wówczas 11 lat, czyli o rok za mało, by zgodnie z regulaminem móc w ogóle starać się o przyjęcie do uczelni. Jeszcze przez jakiś czas doskonali warsztat pod kierunkiem mistrza. Duży wpływ wywiera na młodego skrzypka spotkanie z Fryderykiem Chopinem. W tym czasie studia w Paryżu rozpoczyna także jego młodszy brat Józef, który zasłynie jako jeden z najwybitniejszych pianistów europejskich. Uwagę francuskiej stolicy zwracają nie tylko występy Henryka Wieniawskiego, ale także jego pierwsze próby kompozytorskie. Jako wirtuoz debiutuje w 1848 roku, a następnie opuszcza Paryż – koncertuje w Petersburgu (m.in. na dworze carskim), w miastach nadbałtyckich i niemieckich oraz w Wilnie, gdzie spotyka się ze Stanisławem Moniuszką. W Dreźnie poznaje nestora polskiej wiolinistyki, Karola Lipińskiego, z którym grywa w składzie kameralnym. Młody Wieniawski niezmiennie zachwyca: „To dziecię jest bez wątpienia geniuszem, inaczej niepodobna byłoby grać w jego wieku z tak namiętnym uczuciem, a co większa – z takim rozumem i tak głęboko obmyślanym planem”. Dzięki pierwszemu międzynarodowemu tournée wzbogaca swoje doświadczenie, poznaje smak sukcesu, ale uświadamia sobie również ograniczenia warsztatu kompozytorskiego. Wraca więc do Paryża, by rozpocząć naukę w klasie kompozycji Hipolita Colleta. Po roku uzyskuje główne wyróżnienie. Wspólne koncerty z bratem Józefem wywołują zachwyt paryskiego świata muzycznego. W tym czasie powstaje najdojrzalsze z wczesnych dzieł Wieniawskiego – „Polonaise nr 1 D-dur” oraz wspólna kompozycja braci „Wielki duet na tematy hymnu rosyjskiego”, dedykowany carycy Fiodorownej, protektorce młodzieży. Ostatni z wymienionych daje początek wielkiemu tournée rosyjskiemu duetu. Podczas trwającej dwa lata trasy, poprzedzonej kilkoma występami w polskich miastach, bracia dają prawie 200 koncertów. 15-letni Henryk znajduje się w ważnym momencie swojego życia. Zwracają na to uwagę także zachwyceni krytycy: „Mamy nadzieję, że Henryk, który tak szczęśliwie przebył przemianę z cudownego dziecka na doskonałego wirtuoza, teraz, kiedy nadchodzi przemiana z wirtuoza na prawdziwego artystę, będzie równie przez muzy wspierany jak dotychczas”. Mimo bogatego kalendarza koncertowego Wieniawski znajduje czas na doskonalenie warsztatu kompozytorskiego (rozpoczyna m.in. pracę nad „I Koncertem skrzypcowym”), do tego stopnia, że czas rosyjskiego  tournée uznawany jest przez badaczy za najpłodniejszy twórczo okres jego życia. W roku 1853 bracia występują w Wiedniu, grając dla rodziny i dworu cesarskiego, a następnie odbywają szereg koncertów niemieckich, m.in. w Weimarze, gdzie gości ich Franz Liszt, i Lipsku. Tutaj ma miejsce prawykonanie „I Koncertu skrzypcowego fis-moll”, po którym jeden z recenzentów wyznaje: „Publiczność była zelektryzowana, a sprawozdawca razem z nią”. Następnie są gośćmi polskich sal koncertowych. Ich występy w poddawanym naciskom germanizacji Poznaniu zyskują charakter patriotycznych manifestacji. Wieniawski kończy tutaj jedno z najbardziej znaczących dzieł w swoim dorobku, zbiór kaprysów „L’école moderne”. W roku 1885 występują w Konserwatorium Brukselskim, którego licząca 2000 miejsc sala nie jest w stanie pomieścić melomanów zainteresowanych koncertem. Z kolei po koncercie w Hanowerze, gdzie działa słynny Joseph Joachim, w prasie można przeczytać: „Już nie Wieniawski jest godnym rywalem Joachima, lecz Joachim jest jedynym skrzypkiem mogącym figurować obok Wieniawskiego”. Rok 1855 przynosi artystyczne rozstanie braci. Jest to rzecz jasna rozstanie „z rozsądku”, obaj wirtuozi okazują się bowiem zbyt wielkimi indywidualnościami, by występować wspólnie. Henryk Wieniawski wyrusza w tournée po Holandii, gdzie jest darzony szczególną atencją publiczności oraz gdzie powstaje pierwsza biografia 21-letniego wówczas artysty. Następnie występuje m.in. w Poznaniu wspólnie z księżną Marceliną Czartoryską, pianistką, oraz w wielu miastach europejskich, by w końcu przybyć do Londynu, gdzie bierze udział w dorocznym cyklu koncertów w Królewskim Teatrze Lyceum. Publiczność szturmuje kasy, by móc posłuchać polskiego wirtuoza. Sławę przynoszą Wieniawskiemu koncerty kameralne z Beethoven Quartett Society, gdzie gra obok największych artystów epoki: Heinricha Wilhelma Ernsta, Josepha Joachima i Alfredo Piattiego. Jest to także ważny okres w życiu osobistym Wieniawskiego. Wprowadzony przez przyjaciela Antoniego Rubinsteina do domu państwa Hamptonów poznaje ich córkę Izabelę, swoją przyszłą żonę. Pisze wówczas do swojego impresaria: „Nie wiem, czy słyszał Pan, że pragnę w maju się ożenić z pewną młodą Angielką, w której jestem bardziej zakochany aniżeli w najpiękniejszym Stradivariusie czy Guarnerim”. Podróże lat 50. XIX wieku przynoszą mu sławę oraz uznanie tak za działalność koncertową, jak i twórczość kompozytorską. W roku 1860 udaje się Wieniawskiemu otrzymać stanowisko solisty na dworze carskim w Petersburgu, na którym pozostanie przez prawie 10 lat. Krytyka pisze o nim w tym czasie: „Siła, z jaką p. Wieniawski porywa słuchaczów ma w sobie coś szatańskiego, coś ognisto-chmurnego, coś gładko-stromego. Zda się pieścić a szczypie, igrać a szydzi, marzyć a pożąda, prosić a wymaga, modlić się a bez pokory”. Wieniawski rozpoczyna współpracę koncertową z prowadzonym przez Antoniego Rubinsteina Towarzystwem Muzycznym oraz jest stałym gościem salonów muzycznych. W roku 1862 obejmuje na kilka lat klasę skrzypiec w powołanym przez Rubinsteina pierwszym rosyjskim konserwatorium muzycznym. W czasie kontraktu petersburskiego powstają dojrzałe kompozycje Wieniawskiego, m.in. miniatury „Deux mazourkas caractéristiques”, „Fantazja na tematy z opery ‚Faust’”, „Polonez nr 2 A-dur” oraz „II Koncert skrzypcowy d-moll”. Mimo że ograniczony kontraktem Wieniawski ma prawo do kilkumiesięcznych urlopów letnich, które wykorzystuje na podróże koncertowe – na jego trasie znajdują się w tym czasie m.in.: Londyn, Ultrecht, Amsterdam, Kopenhaga, Sztokholm, Oslo, Bukareszt, Paryż, Bruksela, Warszawa i wiele innych. Ponieważ stanowisko na dworze carskim nie przynosi Wieniawskiemu satysfakcji, w roku 1872 podaje się do dymisji i wyrusza – jako drugi obok Rubinsteina solista – w tournée po USA, na które złoży się ponad 200 koncertów w 60 miastach i które spotyka się z entuzjastycznymi komentarzami krytyki. Po wyjeździe Rubinsteina, który nie jest w stanie poradzić sobie z obciążeniami wyczerpującej trasy, Wieniawski jeszcze przez rok koncertuje sam – m.in.: w Kalifornii, Nowym Jorku, Meksyku oraz na Kubie. Zakończywszy amerykańską podróż, wraca wraz z rodziną do Brukseli, gdzie obejmuje klasę skrzypiec tutejszego konserwatorium oraz dzięki intensywnej działalności koncertowej staje się ważną postacią środowiska muzycznego. Występuje także w innych miastach Belgii oraz w Paryżu, Londynie, Warszawie, Holandii i Niemczech. Za swoją działalność pedagogiczną zostaje uhonorowany przez króla Leopolda II wysokim odznaczeniem państwowym. W drugiej połowie lat 70., mimo postępującej choroby sercowej, nadal intensywnie koncertuje, przemierzając Europę od Londynu po Lwów, od Norwegii po Węgry. W roku 1877 rezygnuje z obowiązków pedagogicznych, jest bowiem atakowany za ich zaniedbywanie. Dramatycznie kończy się koncert w Berlinie: po zasłabnięciu na scenie Wieniawski jest zmuszony przerwać swój występ. Lekceważy jednak niebezpieczeństwo i już wkrótce kontynuuje muzyczne podróże, występując w miastach Polski i Rosji. Po ponownym gwałtownym ataku choroby, oszukany przez organizatora trasy i pozbawiony środków do życia, trafia do moskiewskiego szpitala. Z pomocą przychodzą rosyjscy przyjaciele. Ostatnie tygodnie życia spędza Wieniawski w domu mecenas sztuki Nadieżdy von Meck, gdzie dołącza do niego rodzina. Umiera, nie doczekawszy swoich czterdziestych piątych urodzin. Zostaje pochowany na cmentarzu Powązkowskim – w uroczystości pogrzebowej bierze udział czterdzieści tysięcy osób.

Henryk Wieniawski – wybitny artysta, wirtuoz, którego życie było jednym niekończącym się  tournée, ale także człowiek o bogatym wnętrzu: wrażliwy, błyskotliwy, ujmujący, obdarzony poczuciem humoru, dusza towarzystwa. W jednym z felietonów czytamy: „Wieniawski rozmawia w sposób wirtuozowski”. Działalność koncertową łączył z twórczością kompozytorską. Obok takich wykonawców jak Vieuxtemps, Joachim i Sarasate należał do czołówki europejskich wirtuozów XIX wieku. Był skrzypkiem podziwianym za bogate brzmienie, temperament, wyraziste frazowanie i bezbłędną technikę. Komponował głównie na własny użytek, dlatego kształt jego dzieł uwarunkowany jest przez praktykę wykonawczą, a partie solowe pełnią w nich rolę dominującą. Pisał koncerty, wariacje, fantazje, etiudy, mazurki i polonezy. W kompozycjach Wieniawskiego romantyczny, przepojony patriotyzmem duch łączy się z błyskotliwą wirtuozerią. Jego „II Koncert skrzypcowy” uważany jest za jedno z największych dzieł skrzypcowych epoki romantyzmu. Znawcy podkreślają także walory dydaktyczne dorobku Wieniawskiego. Za „uczennicę” Wieniawskiego uznaje się jedna z najwybitniejszych skrzypaczek Anna Sophie Mutter: „Gdyby przeanalizować mój styl gry, doszlibyśmy do Ysaÿe’a i Wieniawskiego. Na utworach Wieniawskiego właściwie się wychowałam i gram je do dzisiaj z największą przyjemnością”. Dzieła Wieniawskiego są częstym elementem programów koncertowych oraz są nagrywane przez wybitnych wirtuozów. Do najpopularniejszych należą: „Koncert skrzypcowy fis-moll”, „Koncert skrzypcowy d-moll”, „Polonez D-dur”, „Polonez A-dur”, „Scherzo–Tarantella”, „Legenda”, kaprysy ze zbioru „L’école moderne”, „Kaprysy na dwoje skrzypiec”, „Souvenir de Moscou”, „Capriccio–Valse”, „Obertas”, „Dudziarz”, „Fantazja na tematy z opery ‚Faust’ Ch. Gounoda”, „Kujawiak”. Kompozycje Wieniawskiego nagrywali tacy artyści jak: Bronisław Huberman, Jascha Heifetz, Itzhak Perlman, Leonid Kogan, Yehudi Menuhin, Bronisław Gimpel, Joshua Bell, Zino Francescatti, Anne Sophie Mutter, Midori, Gidon Kremer, Wanda Wiłkomirska, Kaja Danczowska. Imię Henryka Wieniawskiego nosi kilka Towarzystw Muzycznych, m.in. w Poznaniu, Lublinie i Tokio. Od roku 1935 odbywa się Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego – realizowany najpierw w Warszawie, a od lat 50. XX wieku w Poznaniu. Jest to najstarszy na świecie konkurs w dyscyplinie skrzypiec.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 04.11.2013 | PONIEDZIAŁEK 19:00



ŹRÓDŁA
▪ Encyklopedia Muzyczna PWM
▪ Encyklopedia Muzyki PWN
▪ Polskie Wydawnictwo Muzyczne – pwm.com.pl
▪ Polskie Centrum Informacji Muzycznej – polmic.pl
▪ Serwis internetowy Instytutu Adama Mickiewicza – culture.pl
▪ Encyclopedia Britannica – britannica.com
▪ Classical Archives – classicalarchives.com
▪ Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu – www.wieniawski.pl
▪ Bogusław Schaeffer „Dzieje muzyki”, WSiP 1993