Karol Szymanowski – „Źródło Aretuzy z cyklu MITY”, Op. 30 (1915)

„Mity. Trzy poematy” to utwór kameralny składający się z części: „Źródło Arteuzy”, „Narcyz”, „Driady i Pan” i należący do najsłynniejszych dzieł skrzypcowych Karola Szymanowskiego. Przez badaczy uznawany jest za kwintesencję jego koncepcji impresjonizmu muzycznego. Zadedykowany został Zofii Kochańskiej, żonie renomowanego skrzypka Pawła Kochańskiego, z którym kompozytor współpracował, kształtując nowy styl wiolinistyczny, i który dokonał prawykonania pierwszej części „Mitów” – „Źródła Arteuzy” – w Kijowie, w roku 1915. Rok później ten sam skrzypek zaprezentował całość kompozycji. Przejawiający się w „Mitach” nowy styl wiolinistyczny miał według Szymanowskiego i Kochańskiego polegać na silniejszym wykorzystaniu możliwości barwowych skrzypiec – w opozycji do wirtuozerii stylu romantycznego. Charakterystycznymi cechami kompozycji są skomplikowana i wyrafinowana harmonika, ruchliwe płaszczyzny brzmieniowe oraz bogata artykulacja linii skrzypiec: wielodźwięki, flażolety, tremola, glissanda, jednoczesna gra smyczkiem i pizzicato. Skrzypcom towarzyszy partia fortepianu, dająca nieraz efekt barwnych plam dźwiękowych. Gęste wykorzystanie motywów przynosi skojarzenie z niektórymi utworami fortepianowymi Skriabina. Wśród czynników, jakie mogły mieć wpływ na Szymanowskiego, wymienia się także zainteresowanie dziełami Chopina i Straussa, kulturą arabską oraz spotkania z Debussym, Ravelem i Strawińskim. Wszystkie zastosowane środki owocują dziełem silnie ekspresyjnym o melodii lirycznej i jakby nie z tego świata oraz wymagają od wykonawców wysokich umiejętności technicznych i interpretacyjnych. Tytuły części pochodzą z greckiej mitologii, a same miniatury w swym zamierzeniu stanowią muzyczną postać poszczególnych mitów. W impresjonistycznej części pierwszej – najbardziej popularnej z cyklu, prawdopodobnie z uwagi na najmniej ryzykowną harmonikę – odnajdujemy więc historię Arteuzy: uciekającej przed zalotami Alfejosa nimfy, którą Artemida zamieniła w źródło. Fortepian przywołuje tutaj szmer wody, stając się tłem dla pięknej, zawieszonej między liryzmem i dramatyzmem, melodii. O wykreowanym przez siebie muzycznym świecie tak pisał Szymanowski w liście do przyjaciela: „To nie ma być dramat, rozwijający się w następujących po sobie scenach, z których każda ma znaczenie anegdotyczne – to raczej złożony wyraz muzyczny porywającego piękna Mitu. ‚Tonacja’ główna ‚płynącej wody’ w Aretuzie, ‚wody stojącej’ w Narcyzie – oto są główne linie dzieła”.

KAROL SZYMANOWSKI (1882-1937)
Najsłynniejszy polski kompozytor pierwszej połowy XX wieku, zaliczany do grona największych twórców europejskich swoich czasów oraz uznawany za jedynego obok Chopina polskiego kompozytora, któremu udało się zyskać międzynarodową sławę. Urodzony w Tymoszówce na Ukrainie, w rodzinie szlacheckiej, kultywującej tradycje patriotyczne oraz zainteresowanej nowymi trendami naukowymi i artystycznymi. Naukę gry na fortepianie rozpoczyna pod kierunkiem ojca, pierwsze kompozycje pisze w wieku 14 lat. Po maturze pobiera prywatne lekcje w Warszawie oraz zostaje współzałożycielem wydawnictwa nastawionego na promocję dzieł młodych polskich kompozytorów. Po koncertach warszawskich i berlińskich w roku 1907 zostaje uznany za najzdolniejszego z grupy określanej mianem Młodej Polski oraz pozyskuje znamienitych wykonawców dla swoich utworów. Za pierwszymi sukcesami postępują kolejne w postaci nagród w konkursach kompozytorskich. W tym czasie poznaje i zaprzyjaźnia się z Witkacym i pianistą Arturem Rubinsteinem. Do roku 1911 dużo podróżuje do Niemiec i Włoch, a w kolejnych latach do Wiednia, gdzie jego „II Symfonia” spotyka się z bardzo pozytywnym przyjęciem. Podpisuje również wieloletni kontrakt wydawniczy z Universal Edition. Wystawne życie wiedeńskie doprowadza jednak Szymanowskiego do kłopotów finansowych i załamania depresyjnego. Jego samopoczucie pogarsza samobójstwo przyjaciółki Witkacego, Jadwigi Janczewskiej, które łączone jest z osobą kompozytora. Równowagę odzyskuje dzięki podróży do Północnej Afryki, która daje początek fascynacji światem arabskim i owocuje takimi dziełami, jak „III Symfonia” czy „Pieśni Muezina Szalonego”. Wybuch I wojny światowej zmusza Szymanowskiego do powrotu na Ukrainę, podróżuje jednak do Rosji, gdzie m.in. poznaje Prokofiewa. Dużo czasu spędza na studiowaniu literatury i filozofii, ale przede wszystkim na pracy twórczej, która owocuje powstaniem kilku mistrzowskich dzieł („Pieśni Miłosne Hafiza”, „Mity”, „Pieśni Księżniczki z baśni”, „I Koncert skrzypcowy”). Zaprzyjaźnia się ze skrzypkiem Pawłem Kochańskim, który od tej pory stanowić będzie inspirację skrzypcowych dzieł Szymanowskiego. W wyniku powojennych przemian rodzina Szymanowskich traci Tymoszówkę i osiedla się w Warszawie. Szymanowski włącza się aktywnie w życie publiczne i kulturalne wolnej Polski. Jest to znowu czas intensywnych podróży. Odwiedza Wiedeń, Paryż i Londyn, a następnie z Kochańskim i jego żoną odbywa tournée po USA. W efekcie tych podróży muzyka Szymanowskiego wkracza na światowe estrady. Na początku lat 20. XX wieku przebywa przez jakiś czas w Zakopanem, gdzie odkrywa folklor podhalański, który wywrze silny wpływ na jego dalszą twórczość. W roku 1926 w warszawskim Teatrze Wielkim ma miejsce prapremiera opery „Król Roger”, która staje się wielkim sukcesem kompozytora. W roku kolejnym Szymanowski obejmuje stanowisko dyrektora Konserwatorium Warszawskiego, a po przekształceniu w Wyższą Szkołę Muzyczną – rektora. Zajmuje się również publicystyką, pisząc m.in. o wychowawczej roli kultury muzycznej w społeczeństwie. W tym czasie zaczyna mieć problemy ze zdrowiem. Jak podają źródła, ukojenia nerwów szukał Szymanowski w nałogach; sugeruje się czasem przelotne kontakty z narkotykami. Po rozpoznaniu gruźlicy płuc kompozytor wyjeżdża na kolejne kuracje. W związku z pobytem w sanatorium nie może uczestniczyć w tryumfalnie przyjętym prawykonaniu „Stabat Mater”. W latach 20. i 30. muzyka Szymanowskiego zdobywa duży rozgłos, jego dzieła wykonywane są przez czołowych solistów światowych scen. Kompozytor otrzymuje także liczne nagrody i odznaczenia państwowe, m.in. tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od lat 30. mieszka i tworzy głównie w swojej zakopiańskiej willi „Atma”. Powstają w tym czasie takie dzieła, jak: „12 Pieśni kurpiowskich na głos i fortepian”, „IV Symfonia”, „Litania” i „II Koncert skrzypcowy”. Stan zdrowia i sytuacja finansowa kompozytora stopniowo się pogarszają. Motywowany względami zarobkowymi odbywa liczne podróże koncertowe, m.in. do Lwowa, Warszawy, Kopenhagi, Moskwy, Bukaresztu, Paryża, Amsterdamu, Hagi, Londynu, Sztokholmu, Oslo, Rzymu. Następnie leczy się we francuskich sanatoriach. W roku 1936 uczestniczy jeszcze w próbach i premierze „Harnasiów” w paryskiej operze. Umiera w klinice w Lozannie. Jego ciało złożone zostaje w Krakowie w Krypcie Zasłużonych. Pośmiertnie zostaje odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski I klasy. Uroczysty pogrzeb, zorganizowany na koszt państwa, zdaje się być czymś, co Szymanowski doskonale przewidział. Z listu do przyjaciela: „Polska oficjalna (rząd) stanowczo nie chce mnie uznać. Posługuje się mną wyłącznie wtedy, kiedy jestem niezbędny dla propagandy. Faktem jest, że tu gwiżdże się na mnie, i że mógłbym zginąć z głodu, a nikt by palcem nie ruszył. Inna rzecz z moim przyszłym pogrzebem. Będzie wspaniały, tego jestem pewien. Tutaj uwielbia się uroczystości żałobne i wielkich zmarłych”.

W powszechnej opinii Karol Szymanowski był uważany za osobę przewrażliwioną, neurasteniczną, narcystyczną, nieodporną na krytykę oraz impulsywną. Jak relacjonuje Iwaszkiewicz, jego marzeniem była rola mentora i moralnego autorytetu. Samotność, także artystyczna, była Szymanowskiemu przykra, nie radził sobie z nią, ciągle szukając nowych relacji. Było w jego osobowości coś demonicznego, z ducha młodopolskiego. Przez badaczy przedstawiany jest jako dziecko XIX stulecia, artysta, dla którego sztuka stanowiła narzędzie wyrażania i potwierdzania własnej tożsamości. Był miłośnikiem sztuki, literatury i filozofii, człowiekiem błyskotliwym i wykwintnym, którego Anna Iwaszkiewiczowa określiła lapidarnie słowami „kultura i przerafinowanie”. Najważniejszym uczuciem była dla Szymanowskiego miłość ujmowana w kategoriach zmysłowości i antycznego kultu piękna. Mimo początkowej fascynacji tak męskością jak i kobiecością, Szymanowski uznawał siebie za homoseksualistę, a fakt ten tylko z pozoru akceptował w sposób bezproblemowy. Zgłębieniu tajemnicy miłości poświęcił wiele utworów. Podsumowując swoje życie, wypowiedział słynne zdanie: „Jednego w życiu nie żałuję – tego, że tak dużo kochałem”. Bezdyskusyjnie – był artystą obdarzonym wyjątkowym talentem. W twórczości Szymanowskiego wyróżnia się trzy zasadnicze okresy. W fazie dojrzewania – do roku 1913 – przyswajał sobie dotychczasowy język muzyczny oraz pozostawał pod wpływem wzorów późnego romantyzmu i literackiego modernizmu. Okres drugi – do roku 1919 – to inspiracja kulturami orientalnymi i antycznymi oraz indywidualizacja stylu. Ostatni okres – do śmierci kompozytora – to tworzenie nowego stylu narodowego, czerpiącego z folkloru, oraz posługiwanie się odkrywczymi środkami techniki kompozytorskiej. „Muzyka nasza musi odzyskać odwieczne swe prawa: bezwzględnej wolności, zupełnego wyzwolenia z jarzma stworzonych wczoraj norm i nakazów. Niech będzie narodową w rasowej swej odrębności, ale nie prowincjonalną” – postulował Szymanowski. Inna linia interpretacyjna rysuje drogę rozwoju Szymanowskiego od neoromantyzmu, przez impresjonizm, po ekspresjonizm. Ewolucja stylu kompozytorskiego Szymanowskiego jest także ujmowana jako odzwierciedlenie najważniejszych tendencji muzycznych początku XX wieku oraz ogniwo łączące twórczość polskich kompozytorów od Chopina po Lutosławskiego. Pomijając powyższe podziały, wskazuje się na pewien wspólny rys twórczości Szymanowskiego, którym był zawsze silny ładunek emocjonalny, ale ujęty w karby formy i podporządkowany władzy intelektu. W jego dorobku znajdują się dzieła orkiestrowe, koncerty, kwartety i utwory skrzypcowe oraz fortepianowe, pieśni, utwory chóralne, oratoria, opery i balety. Od współczesnych odróżniała Szymanowskiego wysoka wrażliwość, subtelność cieniowania, barwność materiału harmonicznego oraz przeciwstawianie się konwencjom systemu dur-moll. W oryginalnych stylizacjach folklorystycznych ujawnia się indywidualny styl kompozytora. Znawcy twórczości Szymanowskiego akcentują szeroką skalę muzycznych emocji, rozpościerającą jego twórczość między introwertycznym liryzmem a ekstatycznym erotyzmem oraz łączenie tradycji zachodnioeuropejskiej z kulturą antyczną, arabską i polską muzyką ludową.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 04.11.2013 | PONIEDZIAŁEK 19:00



ŹRÓDŁA
▪ Encyklopedia Muzyczna PWM
▪ Encyklopedia Muzyki PWN
▪ Polskie Wydawnictwo Muzyczne – pwm.com.pl
▪ Polskie Centrum Informacji Muzycznej – polmic.pl
▪ Serwis internetowy Instytutu Adama Mickiewicza – culture.pl
▪ Encyclopedia Britannica – britannica.com
▪ Classical Archives – classicalarchives.com
▪ www.karolszymanowski.pl
▪ Elliott Antokoletz „Muzyka XX wieku”, Pozkal 2009
▪ Bohdan Pociej „Romantyzm bez granic”, Biblioteka Więzi 2008
▪ Bogusław Schaeffer „Dzieje muzyki”, WSiP 1993
▪ Bogusław Schaeffer „Muzyka XX wieku”, Wydawnictwo Literackie 1975